Twarzą do ludzi. Karol Wojtyła a Sobór Watykański II

Krakowski biskup pojechał na Sobór Watykański II jako stosunkowo młody duchowny zza żelaznej kurtyny, mający doświadczenie zmagań Kościoła z systemem komunistycznym. Na Soborze nie proponował jednak, aby Kościół zamykał się przed światem, ale aby wszedł z nim w dialog. Do Watykanu przyjechał też ze sprecyzowanymi poglądami myśliciela personalistycznego, dla którego to osoba, człowiek jest podmiotem, któremu służyć mają wszystkie instytucje i systemy¹. Myśl ta była dość „wywrotowa” dla Kościoła rozumianego wąsko jako hierarchia, a przede wszystkim dla wszelkich ideologii, które człowieka uznawały za środek do celu. Nowatorskie rozumienie osoby jest kluczem do myśli Wojtyły, w tym także do jego wystąpień i działań na Soborze. Z bogatej aktywności soborowej polskiego duchownego warto zwrócić uwagę na jego zaangażowanie w odnowę liturgiczną, gdyż na tym przykładzie dobrze widać spójność jego słów i działań.

Przypomnijmy, że konstytucja o liturgii była jednym z najważniejszych dokumentów soborowych, przyjętych przy niemal powszechnej zgodzie, a jej istotą było takie dostosowanie form liturgii, aby przybliżyć ją wiernym w celu czynnego i świadomego w  niej uczestnictwa. Jednym z elementów odnowy było wprowadzenie do liturgii języków narodowych w miejsce łaciny. Jak widać, człowiek, a szczególnie troska o jego pełny udział w liturgii, stał w centrum odnowy liturgicznej, która nie zmieniając niczego w doktrynie, uwspółcześniała formy jej wyrazu. Kościół chciał, aby wierni uczestniczyli w liturgii nie jako obcy i milczący widzowie, ale jako aktywni uczestnicy. Dokonał się duży, mówiąc językiem personalistycznym, postęp w upodmiotowieniu wiernych.

Niezwykłe świadectwo wagi, jaką Karol Wojtyła jako ksiądz przypisywał dokonującym się zmianom i dyskusjom na temat potrzeby odnowy liturii, jest wspomnienie z roku 1953 autorstwa Jerzego Janika (w przyszłości wybitny fizyk, profesor specjalizujący się w fizyce neutronowej i członek Polskiej Akademii Nauk) z grupy młodych fizyków z Uniwersytetu Jagiellońskiego, którzy wspólnie z Karolem Wojtyłą wędrowali po Gorcach. Warto tu nadmienić, iż  w grudniu 1953 roku ks. Wojtyła będzie już po obronie swojej habilitacji noszącej tytuł: „Ocena możliwości oparcia etyki chrześcijańskiej na założeniach systemu Maksa Schelera”.

Tak Jerzy Janik wspomina niezwykłe wydarzenie „liturgiczne”: „Pewnego wieczoru, późnym latem 17 września 1953 roku, znaleźliśmy się wraz z Wujkiem (jeszcze wtedy nie biskupem) – u podnóża Gorców we wsi Klikuszowa. Wszystkim spodobała się idea nocnego podejścia na Turbacz; była piękna pogoda, noc księżycowa. Podejście (z dyskusją oczywiście) trwało kilka godzin. Wyszliśmy wreszcie na halę przy tak zwanym Czole Turbacza. Stał tam wielki szałas pełen siana. Zanim jednak poszliśmy spać, rozpaliliśmy ognisko, coś jedliśmy i śpiewali… Na wycieczkach Wujek odprawiał dla nas Mszę św. Tam pod Turbaczem powiedział: Wiecie co, w Kościele próbują wprowadzić elementy nowej liturgii. Jednym z tych elementów jest pozycja kapłana odprawiającego Mszę św. Ma on mianowicie stać twarzą do wiernych (…). W drzwiach szałasu umocowaliśmy deskę, dla wzmocnienia konstrukcji wsunęliśmy kopkę siana. Wujek stanął wewnątrz szałasu, twarzą do nas, przy desce, która stała się ołtarzem, a my na zewnątrz szałasu. In nomine Patris… zaczął, oczywiście po łacinie, na zmianę języka trzeba było poczekać jeszcze parę lat. I tak pod szczytem Gorców trwała Najświętsza Ofiara na chwałę Stwórcy otaczającej nas przyrody. W czasie Mszy św. pojawili się gospodarze z którejś z podgorczańskich wsi dla zebrania siana. Podeszli do naszego szałasu – kościoła i pobożnie uklękli”.

W czasie obrad soborowych krakowski biskup stopniowo budował swoją pozycję, aby ostatecznie stać się, jak wynika z pamiętników wpływowych ojców soborowych, znaczącą postacią Soboru. Jednocześnie nie przestawał informować polskich środowisk o przebiegu prac soborowych.

Jak podkreśla Józefa Hennelowa, ze środowiska „Tygodnika Powszechnego”, było wiadome, że zawsze z końcem sesji Soboru nastąpi spotkanie z Karolem Wojtyłą, który przekaże informacje o sprawach dziejących się w Watykanie. Z kolei w ciekawej anegdocie ks. Adam Boniecki opisuje „perypetie” Wojtyły związane ze zbyt wczesnym wprowadzaniem języka polskiego do liturgii: „Pamiętam, jako duszpasterze akademiccy, ojciec Tomasz Pawłowski i ja, poprosiliśmy o zgodę na to, żeby można było na mszach akademickich wprowadzić język polski do liturgii. Takie tłumaczenie, niekanoniczne przecież, było wydrukowane w »Tygodniku«. (…) Wojtyła się zgodził na taki eksperyment liturgiczny. I przez jakieś pół roku, czy coś takiego, przez rok akademicki praktykowaliśmy to. Później wpadliśmy na pomysł, żeby zrobić ankietę wśród studentów, jaka jest recepcja tego i wyniki tej ankiety opublikowaliśmy w »Tygodniku Powszechnym«. Sądzę, że na konferencji episkopatu Wojtyła musiał usłyszeć jakieś cierpkie słowa, bo wezwał nas z Tomaszem (…). On tak się odsunął od biurka i (…) podparł się, i mówi: »Idźże, idźże, idźże, z bajokami³ co robić? Po co żeście to opisywali?«. I to było całe upomnienie w bardzo krakowskim języku”.

Na Soborze krakowski duchowny był liderem polskiej grupy, wypowiadając się w imieniu polskiej delegacji⁴. Pierwszy raz Wojtyła zabrał głos na Soborze 7 listopada 1962 roku, odnosząc się do proponowanych zmian liturgicznych⁵. 8 grudnia 1962 roku zakończyła się pierwsza sesja Soboru, a już 16 grudnia biskup Wojtyła wygłosił w Polsce wykład w krakowskim seminarium, aby przybliżyć klerykom i wykładowcom sens zmian soborowych⁶.

Wojtyła bardzo też się starał, aby klerycy seminarium krakowskiego byli dobrze zorientowani w tematyce soborowej. Kronika Archidiecezjalnego Seminarium Duchownego w Krakowie podaje, iż 8 grudnia 1964 roku, kilka dni po swoim powrocie z Rzymu, abp Karol Wojtyła dzielił się z alumnami seminarium wrażeniami z trwającego Soboru⁷.

Przekazał klerykom nie tylko informacje o zasadach odnowy liturgicznej, ale także dokładał starań, aby  bezpośrednio widzieli etapy jej wdrażania. Wspomniana kronika odnotowuje, iż  7 marca 1965 roku abp Karol Wojtyła odprawił w katedrze Mszę świętą według zreformowanej już przez Sobór liturgii. Jesienią 1965 roku miała zaś miejsce pierwsza Msza święta koncelebrowana (odprawiana przez dwóch lub więcej księży), po której arcybiskup krakowski spotkał się z klerykami, aby wyjaśnić sens i znaczenie tej nowej formy w liturgii⁸.

Po Soborze abp Wojtyła był protektorem wprowadzania zmian liturgicznych w swojej diecezji, powołując trzy instytucje diecezjalne w tym celu: w 1968 roku powstał Instytut Liturgiczny, potem Komisja Liturgiczna Archidiecezji Krakowskiej i Komisja ds. Muzyki Kościelnej. Jego zaangażowanie we wdrażanie reformy liturgicznej było w skali Polski ewenementem, zarówno jeśli chodzi o wymiar instytucjonalny, jak i duszpasterskie działania na rzecz świadomego i głębokiego rozumienia przez wiernych zmian w liturgii. Zwieńczeniem wielkiego wysiłku wprowadzania zmian liturgicznych był zainicjowany przez kard. Karola Wojtyłę Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej (1972–1979) oraz I Synod Metropolii Krakowskiej (1975–1983). W 1971 roku ukazała się książka Wojtyły „U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II”, która miała służyć grupom synodalnym jako pomoc do zastosowania postanowień soborowych w życiu wiernych i parafii. Wysiłek wprowadzania przez przyszłego papieża reformy liturgicznej w archidiecezji krakowskiej jest bardzo dobrze udokumentowany⁹.

Soborowe reformy, szczególnie liturgiczne, stały się trwałym dziedzictwem Kościoła, zmieniając jego rolę oraz postrzeganie na całym świecie. Już jako papież Jan Paweł II w 25. rocznicę przyjęcia dokumentu o reformie liturgii pisał: „Odnowa liturgiczna jest najbardziej widzialnym owocem całego soborowego dzieła. Orędzie soborowe zostało zrozumiane przez wielu ludzi przede wszystkim za pośrednictwem reformy liturgicznej”. Warto zwrócić uwagę na nacisk położony na zrozumienie przez ludzi zmian soborowych.

Następcy polskiego papieża równie pozytywnie ocenili te reformy. Benedykt XVI podkreślał, że  „trudności, jak również niektóre zauważone nadużycia, nie mogą przesłonić dobrodziejstwa oraz ważności liturgicznej reformy, która zawiera bogactwa nie w pełni jeszcze wykorzystane”¹⁰. Z kolei papież  Franciszek stwierdził: „Praca reformy liturgicznej była służbą dla ludzi jako nowe odczytanie Ewangelii w konkretnej sytuacji historycznej”¹¹. I w tym podsumowaniu powraca tak bliski Wojtyle personalizm i ukierunkowanie wszelkim działań na dobro osoby ludzkiej.

Znacząca rola krakowskiego arcybiskupa w reformach soborowych nie może być ograniczana tylko do spraw kościelno-religijnych. Za reformą soborową, a zwłaszcza za reformą odprawiania liturgii stała wizja Kościoła jako wspólnoty działającej i funkcjonującej w świecie współczesnym. Kościół, także za sprawą działań Karola Wojtyły, a później Jana Pawła II, otworzył się na dialog ze światem, uznając dobrze pojętą autonomię spraw „ziemskich”, a więc sfery kultury czy polityki. Kościół zredefiniował swoją katolickość, czyli powszechność, podkreślając swój wymiar wspólnotowy i uniwersalistyczny. Reforma liturgii, wprowadzająca języki narodowe, upodmiotowiła wszystkie narody i grupy etniczne, a dopuszczając wiernych do aktywnej roli w liturgii, wskazała na ich znaczenie, niwelując, często radykalnie pojmowaną, różnicę między dwoma stanami w Kościele.