Pielgrzymka Jana Pawła II do Senegalu, Gambii, Gwinei, 1992 r.

Jan Paweł II przybywał do krajów niestabilnych wewnętrznie, w czasie, gdy w Afryce nieustannie wybuchały konflikty zbrojne i zamachy stanu. W Senegalu ogromnym problemem była chwilowo wygaszona w 1991 r. wojna domowa. W prowincji Casamance narastały nastroje separatystyczne. Konflikt wybuchł z przyczyn ekonomicznych i kulturowych. Tę część kraju zamieszkują w większości przedstawiciele ludu Diola, którzy w znacznej mierze wyznają katolicyzm. Duchowym przywódcą zwolenników separatyzmu był proboszcz katedry w Ziguinchor, ojciec Augustin Diamacoune Senghor. Ks. Senghor pozostawał w napiętych stosunkach z Watykanem z powodu eskalowania konfliktu, jednak w 1992 r., gdy zaczął skłaniać się do pokojowego rozwiązania problemu, relacje z władzami kościelnymi chwilowo się ociepliły. Jan Paweł II spotkał się z księdzem-politykiem podczas wizyty w Senegalu.
Pokojowe współdziałanie niezależnie od wyznawanej religii było jednym z głównych przesłań pielgrzymki. W każdym z odwiedzanych krajów katolicy stanowią tylko niewielki procent społeczeństwa. Stąd na wielu spotkaniach, również na mszach, papież często przemawiał do muzułmanów.
W Gwinei Jan Paweł II spotkał się z Kościołem odradzającym się po latach prześladowań. Po odzyskaniu niepodległości w 1958 r. rządy w Gwinei objął socjalistyczny przywódca Ahmed Sekou Touré. Wprowadził w kraju system monopartyjny i sprawował dyktatorskie rządy aż do śmierci w 1984 r. Przeciwników politycznych zamykał w obozach pracy, jego reżim odpowiada za śmierć tysięcy osób. W myśl nowej ideologii represjom poddano również Kościół. W 1961 r. pozbawiono go prawa do publicznej działalności społecznej, a w 1967 r. prezydent wydalił wszystkich zagranicznych misjonarzy (ponad 150 osób). Arcybiskup Konakri, stolicy kraju, Raymond-Marie Tchidimbo został aresztowany i spędził ponad 8 lat w ciężkim obozie pracy w Boiro za podejrzenie o brak lojalności podczas próby zamachu stanu. Normalizacja stosunków nastąpiła dopiero w 1979 r. Po jego śmierci wojskowego zamachu stanu dokonał Lansana Conté, który uwolnił ok. 250 tysięcy więźniów politycznych, ale również zakazał w kraju wszelkiej działalności politycznej. Transformacja kraju w kierunku rządów wielopartyjnych rozpoczęła się na początku lat 90. – pierwsze wielopartyjne wybory prezydenckie odbyły się już po wizycie papieża, w grudniu 1993 r.

19-23 lutego 1992 SENEGAL
W naukach papieskich stale obecna była sprawa dialogu międzyreligijnego i pokojowego współistnienia różnych wspólnot religijnych. Ojciec Święty z uznaniem wyrażał się o wolności religijnej i tolerancji panującej w Senegalu. Na spotkaniu z przywódcami religijnymi muzułmanów, nawiązując do wspólnej tradycji Abrahamowej, mówił o koniecznym braterstwie i współpracy. Przy tej okazji Jan Paweł II wspomniał o inicjatywie podjętej przez Organizację Konferencji Islamskiej (OCI) mającej na celu wzajemną współpracę w dziedzinie umacniania pokoju i dialogu międzyreligijnego między OCI a Stolicą Apostolską.
Centralnym punktem każdego dnia wizyty była msza św. W Ziguinchor, stolicy Casamance, papież wezwał wszystkich do pojednania i budowania wspólnej przyszłości. W sanktuarium narodowym w Poponguine przed obliczem czczonej tu od ponad 100 lat figurki Czarnej Madonny mówił o Maryi jako wzorcu i Matce Kościoła.

Pielgrzymka obfitowała w szereg spotkań z przedstawicielami różnych wspólnot i grup społecznych. Zwracając się do członków korpusu dyplomatycznego, papież ponowił swoje wcześniejsze apele do świata o solidarność z najuboższymi, poszanowanie praw człowieka oraz godną współpracę międzynarodową. W serdecznej atmosferze przebiegało spotkanie ojca świętego z młodzieżą Senegalu. Po raz pierwszy w historii Senegalu tak licznie (ok. 50 tys. osób) zgromadzili się młodzi katolicy i muzułmanie. Po pokazie tańców Jan Paweł II prowadził dialog z młodzieżą, odpowiadając na nurtujące młodych pytania dotyczące ich wiary, miejsca w Kościele i społeczeństwie.

Ogromną wagę papież przywiązywał do wizyty na wyspie Gorée (4 km od portu w Dakarze), skąd do początku XX w. transportowano tysiące niewolników do Ameryki. Gorée jest także kolebką Kościoła w Senegalu, bowiem już w XV w. przybyli tu pierwsi kapłani katoliccy pełniący posługę kapelanów na statkach portugalskich. Nawiązując do tragicznej historii wyspy, Jan Paweł II powiedział: „Z tego afrykańskiego sanktuarium czarnego bólu błagamy niebo o przebaczenie. (…) Modlimy się, by nie stawali się już nigdy i w żaden sposób ciemięzcami swoich braci, ale by starali się zawsze naśladować miłosierdzie dobrego Samarytanina z Ewangelii i nieśli pomoc potrzebującym”. Wobec zbrodni niewolnictwa Jan Paweł II zwrócił uwagę na formy zniewolenia pojawiające się we współczesnym świecie, takie jak zorganizowana prostytucja czy obozy koncentracyjne. Żegnając się z narodem senegalskim, ojciec święty jeszcze raz zaapelował o międzynarodową pomoc dla tego kraju.

23-24 lutego 1992 GAMBIA

W programie duszpasterskim wizyty największe znaczenie miała msza św. odprawiona w stolicy na Stadionie Niepodległości. Uczestniczyło w niej wielu muzułmanów i wyznawców religii tradycyjnych. W homilii papież mówił o historii ewangelizacji Afryki Zachodniej, a także wyraził szacunek dla wszystkich misjonarzy. W tym kontekście zwrócił uwagę na to, że nadal należy nieść Dobrą Nowinę do najdalszych części świata. Głoszenie Ewangelii ojciec święty nazwał najpoważniejszym obowiązkiem chrześcijanina, od którego żaden wierzący nie powinien się uchylać. Nawiązując do przyjętego hasła pielgrzymki „Bądźcie solą dla ziemi! Bądźcie światłem dla świata!", papież wezwał wspólnotę katolicką Gambii, aby była solą dla każdej cząstki tego narodu i światłem dla całego społeczeństwa. Na zakończenie mszy św. Jan Paweł II dokonał aktu zawierzenia Matce Bożej narodu gambijskiego. Wobec trwającej w sąsiedniej Liberii wojny domowej ponowił apel o pokój dla tego kraju i innych państw afrykańskich. Podczas tej krótkiej pielgrzymki Jan Paweł II odbył specjalne spotkania z młodzieżą, a także z duchowieństwem i katolickim laikatem kraju. Zachęcał do modlitwy w intencji rodzimych powołań kapłańskich i zakonnych, bowiem większość kapłanów pracujących w Gambii stanowili obcokrajowcy. Jak zawsze podczas odwiedzin w ubogich krajach, Jan Paweł II także w Gambii zwrócił się do państw wysoko rozwiniętych o międzynarodową solidarność i pomoc potrzebującym.

24-26 lutego 1992 GWINEA

Papież przybył do Gwinei przesłaniem pokoju i pojednania. Przesłanie to było stale obecne w naukach i wystąpieniach ojca świętego. Gwinejczycy witali papieża jako obrońcę praw człowieka i narodów. Papież wielokrotnie nawiązywał do dramatycznej historii kraju, wskazując zarazem pokojową drogę rozwiązywania problemów i budowania jedności. Wątek pojednania i wzajemnej współpracy podejmował podczas spotkań z katolikami i z wyznawcami islamu. Do przywódców muzułmańskich skierował następujące słowa: „W odbudowie kraju, dokonującej się z takim trudem, wszystko zależy od dobrze zrozumianej współpracy. (...) Z tej współpracy wszyscy powinni mieć korzyści, a zwłaszcza ubodzy". W homilii wygłoszonej w stołecznej katedrze Ojciec Święty zwrócił się do kapłanów, by w swym posłannictwie budowali pokój i szerzyli świadomość, że Kościół tworzą ludzie pojednani z Bogiem i innymi ludźmi. Szczególne podziękowania złożył katechetom: „Potrafiliście zapełnić pustkę, jaka powstała po wyjeździe duszpasterzy w okresie prześladowań. Dzięki wam chrześcijanie gwinejscy – odcięci, pozbawieni kapłanów i kontaktu ze światem zewnętrznym – wytrwali, ponieważ wy nadal ich pouczaliście, zachęcaliście do czytania Biblii i wspomagaliście w modlitwie".
Centralnym punktem papieskiej wizyty była msza św. sprawowana na stadionie w Konakri. Razem z papieżem odprawiał ją abp Tichidimbo, a także biskupi Senegalu i Liberii. Homilia koncentrowała się wokół istoty kapłaństwa i zadań stojących przed młodymi kapłanami w Gwinei. Ojciec święty jeszcze raz podkreślił, że uczniowie Jezusa winni „wszelkimi siłami dążyć do pojednania, do porozumienia i jedności wszystkich, którzy żyją na tej samej ziemi i kształtują przyszłość tej samej ojczyzny".

Kontrowersje historyczne

Wyspa Gorée stała się symbolem transatlantyckiego handlu niewolnikami. Według senegalskich historyków z Gorée miało być sprzedanych nawet do 20 milionów niewolników. Wokół tej narracji narosło wiele kontrowersji – liczni historycy twierdzą, że Gorée było tylko jednym z wielu baz handlu niewolnikami w tym regionie, a liczba wywiezionych stąd niewolników sięgnąć mogła kilkudziesięciu tysięcy, a liczby podawane w muzeum są zmyślone w celach komercyjnych.
Handel żywym towarem najprawdopodobniej zapoczątkowali Portugalczycy w 1526 r. Wyspą rządzili później także Holendrzy, Brytyjczycy i Francuzi – z krótkimi przerwami od 1677 do 1960 r. Budynek, w którym znajduje się muzeum niewolnictwa, powstał w latach 1780-84 i należał do rodziny Pepin, która miała stworzyć tu swoją bazę wysyłki tysięcy niewolników do Ameryki. Niewolnicy mieli być przetrzymywani w ciasnych pomieszczeniach, w brudzie i bez możliwości ruchu.
Jednakże wielu historyków poddaje w wątpliwość znaczenie właśnie tego konkretnego domu w handlu żywym towarem. Brak jest dowodów, by odgrywał on przypisywaną mu rolę. Podejrzewa się, że centrum handlu niewolnikami na Gorée był raczej stojący na końcu wyspy Fort d’Estrées.

Senegal i Gambia są objęte pomocą w ramach działań Fundacji Jana Pawła  II na rzecz Sahelu. Pierwszy raz Jan Paweł  II zaapelował o pomoc dla regionu 10 maja 1980 r.  podczas homilii w katedrze w Wagadugu, stolicy Burkina Faso (wówczas Górnej Wolty). W listopadzie 1980 r. powtórzył ten apel w Niemczech, gdzie odpowiedzią była ogromna fala darowizn – to właśnie one stały się fundamentem działań fundacji. Nad strategią realnego rozwoju w regionie zastanawiali się od 1982 r. biskupi Afryki Zachodniej. Oni też sprawują nad funduszami organizacji, powołanej w lutym 1984 r. Fundacja prowadzi projekty rozwojowe i szkoleniowe, m.in. w zakresie ekologii, hydrauliki i nawadniania, agronomii, hodowli, nauk społecznych, ekonomii i zarządzania.