Święta praca. O pracy w myśli Jana Pawła II i Stefana Wyszyńskiego

Laborem exercens jest w jakiejś mierze wezwaniem do walki „o słuszne uprawnienia ludzi pracy”. Jan Paweł II konfrontował się w encyklice z ideą walki klas, walki pracowników przeciwko pracodawcom. Pisał, że wybuchła ona na dużą skalę przede wszystkim poprzez działalność polityczną komunistów, jednak za jej źródło uważał rzeczywisty konflikt: właściciele środków produkcji często wykorzystywali swoją przewagę nad pracownikami, nie zapewniając im właściwych warunków pracy. Rzeczywisty konflikt interesów i oczywista niesprawiedliwość ma prawo prowadzić do walki. „Winna być ona traktowana jako normalne staranie o właściwe dobro (…), nie jest to natomiast walka »przeciwko« innym. (…) Praca ma to do siebie, że przede wszystkim łączy ludzi”.

„Tylko źle zorganizowana praca, niesprawiedliwy jej ustrój, znój pracy potęgujący się ponad ludzką wytrzymałość – mogą człowieka upadlać. Wtedy rodzi się bunt świata pracy” – pisał ks. Wyszyński – „Bunt słuszny, by człowiek (…) nie wychodził gorszy i pospolitszy z warsztatu pracy, w którym martwa natura podlega uszlachetnieniu”. Za główną przyczynę konfliktu ks. Wyszyński uważał takie urządzenie pracy, w którym człowiek zmienia jedynie świat wokół siebie – a nie siebie samego. Praca powinna zaspakajać „rozumną naturę człowieka, który poprzez pracę poznaje w pełni siebie i całkowicie się wypowiada”. Jak pisał Jan Paweł II, praca jest dobrem, które odpowiada godności człowieka, bo przez pracę człowiek „urzeczywistnia siebie jako człowiek, a także poniekąd bardziej »staje się człowiekiem«”. Tylko praca, w której człowiek się rozwija, jest godna człowieka. A, jak przekonywał ks. Wyszyński, „przedsiębiorcy, kierownicy i organizatorzy pracy mają moralny obowiązek tak urządzić warunki pracy, by była ona godna człowieka”.

Człowiek jest powołany do pracy – pisał na początku encykliki Jan Paweł II – „tylko człowiek jest do niej zdolny i tylko człowiek ją wykonuje”. „Praca nosi na sobie szczególne znamię człowieka”, znamię fundamentalne dla samej jego natury. Stefan Wyszyński rozumował tak samo: „Właściwie nie ma pracy, w ścisłym tego słowa znaczeniu, którą dałoby się odłączyć od człowieka”.

Praca jest więc wyrazem ludzkiej natury, a jej celem jest również sam człowiek: „Zwyciężył w nas wszystkich mit zapłaty za pracę: dniówki, akordu, pensji, honorarium” – pisał ks. Wyszyński. A praca powinna mieć przede wszystkim za cel doskonalenie człowieka pracującego: „ma być ona wykonywana tak, by w jej wyniku człowiek stawał się lepszy nie tylko w znaczeniu sprawności fizycznych, ale i moralnych”. Choć więc różne prace mogą mieć różną wartość, gdy chodzi o rodzaj wykonywanej czynności (pracę lekarza można z pewnością cenić wyżej niż pracę publicysty), to ponieważ praca wykonywana jest zawsze przez człowieka dla człowieka, wartość pracy „mierzy się nade wszystko miarą godności samego podmiotu pracy (…), człowieka, który ją spełnia”.

Fundamentalnym problemem pracowników w wizji Jana  Pawła II i Stefana Wyszyńskiego nie są wiec zarobki czy czas pracy. Konflikt między pracownikami a pracodawcami rodzi się, gdy „człowiek zostaje potraktowany jako narzędzie produkcji”, wyłącznie jako narzędzie, z pominięciem faktu, że każdy pracujący człowiek jest „sprawcą i twórcą”.

Obowiązkiem pracodawcy w tej perspektywie jest stworzyć takie miejsce pracy, w którym pracownik będzie rozwijał nie tylko umiejętności zawodowe, ale też kompetencje miękkie i gdzie każdy pracownik będzie w jakimś sensie gospodarzem, będzie czuć, że pracuje „na swoim”. Nie da się zresztą osiągnąć jednego bez drugiego. Wszechstronny rozwój jest możliwy jedynie przy zaangażowaniu w pracę całego człowieka, tzn. – pisze ks. Wyszyński – „rozumu, woli, uczucia, sił fizycznych”. Tego zaś nie da się zrobić bez choćby minimalnego włączenia pracowników w proces podejmowania decyzji. Z kolei pracownicy, którzy zdobywają wciąż nowe kompetencje, mogą coraz skuteczniej włączać się w zarządzanie zakładem.

Jan Paweł II w Laborem exercens podał dwa konkretne sposoby wpływu pracowników na miejsce pracy. Pierwszym jest działalność w związkach zawodowych. Papież chciałby, żeby związki tylko w ostateczności angażowały się w walkę przeciw pracodawcom, np. poprzez strajki. Ostatecznie – pisał Jan Paweł II – we wspólnocie pracy „muszą połączyć się i ci, którzy pracują, i ci, którzy dysponują środkami produkcji”. Związki zawodowe powinny więc działać w możliwie największej harmonii z pracodawcami.

Drugim wspomnianym przez Jana Pawła II sposobem uczynienia z pracowników gospodarzy jest pomysł włączania pracowników w udziały lub zyski firmy, w której pracują. Jan Paweł II powoływał się na zasadę powtarzaną w Kościele katolickim od czasów św. Tomasza z Akwinu: prawo własności podporządkowane jest prawu powszechnego używania dóbr. Środki materialne nie mogą być według tej nauki posiadane dla samego posiadania. Ks. Wyszyński, powołując się na tę zasadę, pisze o konieczności oddawania potrzebującym pieniędzy, które zarabia się ponad własne potrzeby. Jan Paweł II poszedł we wnioskach dalej, wyprowadzając stąd słuszność udziału pracownikach w zyskach lub udziałach przedsiębiorstwa.

Są to jednak tylko przykłady użyte przez Jana Pawła II, aby pokazać możliwość praktycznego wprowadzenia w życie filozoficznych i teologicznych postulatów na temat godności pracy, tak żeby pracownik stał się „świadomym i wolnym, czyli stanowiącym o sobie podmiotem”.

Cała „praca zewnętrzna” – ja ją nazywał ks. Wyszyński – czy „praca przedmiotowa” – jak pisał o niej Jan Paweł II, ma źródło w podmiotowości pracy. Zmienianie świata zewnętrznego, realizuje się w sposób właściwy, gdy respektowana jest w pracy podmiotowość człowieka. Ks. Wyszyński sformułował zasadę, że „życie wewnętrzne jest podstawą życia zewnętrznego” – rozwój osobisty w rozumieniu np. rozwoju cnót jest konieczny, aby osiągnąć właściwe efekty pracy, które wskazują papież i przyszły prymas: rozwój nauki i techniki, budowanie kultury, pomnożenie dobra w narodzie, a przez naród – dobra powszechnego, rozwój sprawiedliwości i braterstwa.

Dla obu autorów praca zewnętrzna ma doniosłe znaczenie – jest dopełnieniem stworzenia świata przez Boga. „Człowiek, stworzony na obraz Boga, przez swoją pracę uczestniczy w dziele swego Stwórcy – i na miarę swoich ludzkich możliwości poniekąd dalej je rozwija i dopełnia” – pisał papież. Przyszły prymas postrzegał to tak samo: „Wykonanie swojego planu w szczegółach [Bóg] powierza człowiekowi”.

„Stworzony bowiem na obraz i podobieństwo Boga Samego wśród widzialnego wszechświata, ustanowiony, aby ziemię czynić sobie poddaną, jest człowiek przez to samo od początku powołany do pracy”. Tak obaj autorzy rozumieją skierowane do człowieka błogosławieństwo Boże zapisane w Księdze Rodzaju: „Czyńcie sobie ziemię poddaną”. W pracy człowieka wyraża się podobieństwo do Boga-stwórcy, którego dzieło stworzenia świata przedstawione jest w Biblii jako praca. W pracy również człowiek upodabnia się do Jezusa, który jako cieśla „kilkanaście lat życia swego poświęcił pracy fizycznej”. Obaj przekonywali, że w trudzie pracy „w zjednoczeniu z Chrystusem ukrzyżowanym za nas, człowiek współpracuje w pewien sposób z Synem Bożym w odkupieniu ludzkości”.

Co prawda Jan Paweł II kierował swoją encyklikę nie tylko do chrześcijan, ale do wszystkich ludzi dobrej woli, trzeba jednak zauważyć, że godność pracy ludzkiej opiera się w dziele papieża – podobnie jak u przyszłego prymasa – wyłącznie na chrześcijańskim objawieniu. Dla osób, które nie uznają Biblii za objawienie Boże, brakuje w encyklice możliwego do akceptacji uzasadnienia godności pracy ludzkiej

Laborem exercens i Duch pracy ludzkiej mówią o pracy w sposób spójny. Wynika to na pewno w dużej mierze z faktu, że Jan Paweł II i Stefan Wyszyński ukształtowali się w tej samej tradycji myślenia. Wspólne są więc punkty odniesienia – przede wszystkim Biblia, dzieła św. Tomasza z Akwinu oraz encykliki wcześniejszych papieży dotyczące katolickiej nauki społecznej. Obie prace powstawały również w kontekście rywalizujących wówczas na świecie dwóch doktryn ekonomicznych: liberalizmu i komunizmu.

Niewielu dziś pamięta, że Stefan Wyszyński był jednym z pionierów współczesnych rozważań teologicznych nad pracą. Na przełomie lat 50. i 60. XX w. Duch pracy ludzkiej został przetłumaczony na hiszpański, niemiecki, portugalski, francuski, angielski, niderlandzki i włoski. Trudno przypuszczać, że Karol Wojtyła nie zapoznał się z jedną z najważniejszych i najchętniej czytanych na świecie prac prymasa, którego darzył przecież ogromnym szacunkiem. Wydaje się, że zarówno Duch pracy ludzkiej, jak i lata współpracy i przyjaźni w okresie biskupim Karola Wojtyły, zostawiły wyraźny ślad w rozumieniu pracy przez przyszłego papieża, który daje się zauważyć w encyklice Laborem exercens.