Pielgrzymka Jana Pawła II do Brazylii, 1991. Wiara i postęp

Społeczny
Brazylia na początku lat 90. XX w. była w stanie głębokiego kryzysu gospodarczego i społecznego. Jeszcze w 1985 r. w kraju rządziła wojskowa dyktatura, która przejęła władzę 20 lat wcześniej, m.in. w reakcji na próby przeprowadzenia reformy rolnej. Struktura gospodarstw rolnych w Brazylii stanowiła oś krwawego konfliktu. Stopień koncentracji ziemi w rękach najbogatszych właścicieli należał tam do największych na świecie – zaledwie kilka procent gospodarstw zajmowało ponad połowę ziemi uprawnej Brazylii. Wiele z tych terenów nie było wcale uprawianych, co zwiększało jeszcze pretensje rzeszy pracowników rolnych wcale nie posiadających ziemi.

W 1985 r. rząd zobowiązał się do przeprowadzenia reformy, jednak przekazywanie ziemi postępowało bardzo powoli. Zawiązał się wtedy ruch robotników rolnych bez ziemi, który jako główne narzędzie walki przyjął bezprawne zajmowanie terenów wielkich latyfundystów. Na początku lat 90. ruch prowadził około 100 tego rodzaju akcji rocznie. Było to działanie skuteczne – okupacja przyśpieszała wywłaszczanie ziemi – jednak wiązało się z ogromnym ryzykiem. Właściciele ziemscy wynajmowali uzbrojone bojówki, tzw. pistoleiros, do obrony swojej własności. Doszło do krwawych starć. W latach 1985-2006 w wyniku tego konfliktu zginęły 1443 osoby.

Sytuacja w miastach nie przedstawiała się lepiej niż na wsi. Fawele – brazylijskie slumsy – zamieszkiwały miliony ludzi żyjących w nędzy. Według watykańskich dokumentów w 1991 r. 40 procent brazylijskich pracowników zarabiało mniej niż 70 dolarów miesięcznie. W kraju szalała inflacja – w 1990 r. jej wskaźnik wyniósł blisko 3000 procent, w 1991 r. – prawie 500 procent.
Rząd walkę z kryzysem prowadził za pomocą neoliberalnych metod, m.in. poprzez deregulację, rezygnację z części państwowych monopoli i prywatyzację przedsiębiorstw. W ich wyniku udało się wreszcie opanować inflację, upadły jednak niektóre – dotąd chronione – sektory brazylijskiej gospodarki, a w 1997 r. rozpoczął się w Brazylii kryzys walutowy, który znacząco zahamował rozwój kraju i zmusił rząd do ubiegania się o pomoc międzynarodową.

Religijny
Większość Brazylijczyków to katolicy, w 1991 r. szacowano, że stanowią oni około 75 procent mieszkańców. 50 lat wcześniej było to około 95 procent mieszkańców. Wierni odchodzili w tym czasie z Kościoła katolickiego przede wszystkim na rzecz wyznań protestanckich oraz sekt. Jan Paweł II winił za ten stan rzeczy niedobór księży, jednak w katolicyzm brazylijski miał także inne problemy. Jednym z nich był synkretyzm religijny – wielu katolików znajduje się tam pod mniejszym lub większym wpływem wierzeń afrykańskich. W formie najbardziej skrajnej synkretyzm ten występuje jako osobna religia – Candomblé.

Ważniejszym dla Jana Pawła II problemem – poruszanym bezpośrednio w czasie tej pielgrzymki – były wpływy teologii wyzwolenia. Ten niejednorodny nurt w teologii rozwijający się w latach 60. XX w.  wzywał chrześcijan do aktywizmu na rzecz sprawiedliwości społecznej i wiązał teologię z ideologiami ruchów lewicowych. W skrajnej postaci teologia wyzwolenia prowadziła do udziału księży w rewolucyjnych bojówkach. Niektóre tezy głoszone w tym nurcie – zwłaszcza te związane z marksistowską ideą walki klas – zostały przez Kościół oficjalnie uznane za fałszywe. Nawet jednak w mniej skrajnych postaciach teologia wyzwolenia stanowiła według papieża zagrożenie, zwłaszcza dla księży, ponieważ silne zaangażowanie społeczne często spychało na margines formację religijną. Jan Paweł II starał się odnieść do tych zagrożeń, jednocześnie podkreślając ogromną wartość zaangażowania na rzecz ubogich.

Kolejnym wyzwaniem, o którym papież mówił podczas pielgrzymki, była sekularyzacja społeczeństwa. W 1991 r. mniej niż jedna trzecia wiernych regularnie uczestniczyła w mszach. Dawał się zauważyć wpływ konsumpcyjnego stylu życia i idei liberalnych, które oddalały wiernych od praktyk religijnych i katolickich zasad moralnych. Rosnąca liczba rozwodów i aborcji, promowanie antykoncepcji stanowiły – jak w wielu innych miejscach świata – ważny kontekst pielgrzymki papieskiej.

Pielgrzymka trwała 10 dni – od 12 do 21 października – i objęła 10 miast, stolic brazylijskich stanów: Natal, São Luís, Brasília, Goiânia, Cuiabá, Campo Grande, Florianópolis, Vitória, Maceió i Salvador.
W Natal powitały go setki tysięcy ludzi, skandując „João de Deus” (port. Jan Boży) – przydomek znany z piosenki skomponowanej na jego cześć z okazji poprzedniej pielgrzymki do Brazylii w 1980 r. Papież rozpoczął podróż w stolicy najbiedniejszego regionu Brazylii, w jednym z najniebezpieczniejszych miast kraju. Podczas mszy w pierwszych rzędach mógł zobaczyć kobiety, każda z przepaską na czole. Na przepaskach wypisane były imiona synów, mężów i ojców, którzy zginęli od kul wynajętych przez wielkich właścicieli ziemskich bojówek. Jan Paweł II przyjechał jednak do Natal na zakończenie kongresu eucharystycznego, więc jego homilia tego dnia dotyczyła roli Eucharystii w życiu chrześcijanina.

Problem reformy rolnej podjął dwa dni później 14 października w São Luís: „na pewno brakuje jeszcze wiele, aby można było mówić o sprawiedliwym podziale ziemi w tym kraju”. Tłumaczył, że własność prywatna – sama w sobie dobra – musi służyć pierwszorzędnemu celowi, tzn. utrzymaniu wszystkich ludzi. „Przestaje być uprawniona, gdy nie jest produktywna lub kiedy służy przeszkadzaniu pracy innych”. Postulował więc przyspieszenie reformy, która by przekazała potrzebującym nieużytki należące do wielkich latyfundiów. Tym samym zajął jednoznaczne stanowisko w sprawie stanowiącą oś podziału wśród Brazylijczyków, również brazylijskich katolików.

Jednocześnie jednak jednoznacznie skrytykował praktykę bezprawnego zagarniania i okupacji cudzych terenów stosowaną przez ruch robotników rolnych bez ziemi: „ani sprawiedliwość, ani dobro wspólne nie upoważniają do (…) zagarnięcia czyjegoś mienia pod jakimkolwiek pretekstem”.

W kolejnych przemówieniach i homiliach ojciec święty przypominał naukę społeczną Kościoła, mówiąc m.in. o problemie migracji i pracy sezonowej, a także polityki mieszkaniowej. Ten ostatni problem wybrzmiał szczególnie w przemówienia do favelados – ubogich mieszkańców przedmieść Vitórii. Przypomniał tam o szczególnej trosce, jaką chrześcijanie zobowiązani są świadczyć ubogim, w których „Jezus pragnie być kochany przede wszystkim”. Kadry z tego spotkania obiegły cały świat: papież przytulał na nich bosą dziewczynkę, której udało się przedostać do papieża.

Praktyczny wymiar troski o ubogich Jan Paweł II pokazał na przykładzie dwóch brazylijskich zakonnic – zmarłej przed półwieczem siostrze Paulinie od Serca Jezusa i jeszcze wówczas żyjącej siostrze Irmie Dulce. Siostra Paulina była włoską imigrantką przybyłą do Brazylii jeszcze w XIX w. Założyła tam zgromadzenie Małych Sióstr Niepokalanego Poczęcia, które za najważniejsze zadanie postawiło sobie opiekę nad sierotami, zwłaszcza dziećmi dawnych niewolników. Jan Paweł II beatyfikował ją podczas pielgrzymki w 1991 r. we Florianópolis – jednym z najbogatszych i najchętniej odwiedzanych przez turystów miast Brazylii, zwanym „Doliną Krzemową z plażami”. Siostrę Irmę Dulce ojciec święty odwiedził w szpitalu w Salvadorze. Nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla zakonnica, założycielka niezwykle prężnej fundacji charytatywnej, „najbardziej uwielbiana kobieta Brazylii” – według pewnego prasowego rankingu, zmarła pół roku później. Została kanonizowana w 2019 r. przez papieża Franciszka.

Zbieg okoliczności sprawił, że udało się bardzo dokładnie zbadać efekty przemówień papieża właśnie w dziedzinie moralności seksualnej. Od września do grudnia 1991 r. The Demographic and Health Surveys Program prowadził wywiady z kobietami na temat ich dzietności. Dostarczyło to badaczom dokładnych danych na temat przekonań i zachowań seksualnych Brazylijczyków przed, po i w trakcie wizyty papieskiej. W skutek pielgrzymki o blisko 40 procent zwiększyła się liczba kobiet deklarująca, że nie zamierza stosować antykoncepcji. Ta i inne zmiany w świadomości Brazylijczyków zwiększyły o 27 procent prawdopodobną ilość dzieci 9 miesięcy po pielgrzymce. Wpływ okazał się jednak krótkotrwały, papież jedynie przekonał do przesunięcia na wcześniejszy termin planów posiadania dziecka, ale nie zmienił planów dotyczących liczby dzieci, które brazylijskie pary chciałyby mieć ogółem.