Czy religia jest historią? Sens dziejów Polski według Jana Pawła II

Wróćmy jednak do Karola Wojtyły i jego relacji z historią. Jego działalność publiczna jako biskupa krakowskiego jest związana z trzema historycznymi rocznicami: tysiącleciem chrztu Polski – wielkim liturgicznym spektaklem odbywającym się przez cały 1966 rok, rocznicą męczeńskiej śmierci św. Stanisława ze Szczepanowa, obchodzoną rok do roku poprzez uroczyste procesje z Wawelu na krakowską Skałkę, oraz rocznicą obrony Jasnej Góry przed najazdem Szwedów w 1655 roku, której przypomnieniem była peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej po parafiach całej Polski. 

Ponadprzeciętne zaangażowanie Karola Wojtyły w organizację tych uroczystości pokazuje, że były one dla niego wyjątkowo ważne, może nawet formacyjne. Wiemy to z jego późniejszych rozmów i spisanych wspomnień, chociażby z książki Pamięć i tożsamość. Ktoś zapyta, dlaczego biskup, teolog katolicki przywiązywał tak wielką wagę do wydarzeń sprzed kilkuset lat? Dlaczego je przypominał z takim zaangażowaniem? Mieliśmy w czasach Wojtyły (i mamy także dzisiaj) nową rzeczywistość, innych jej uczestników. Czy w takim przeżywaniu historii nie ma czegoś anachronicznego? Albo w inną stronę: czy z dzisiejszej perspektywy duchowny nie powinien bardziej skupiać się na każdym poszczególnym człowieku, jego osobistej relacji z Bogiem, zamiast celebrować związek jednostki z narodem i jego dziejami? 

Odpowiedzią niech będą słowa Jana Pawła II z Pamięci i tożsamości: „Historia każdego człowieka, a przez człowieka dzieje wszystkich narodów niosą w sobie szczególny zapis eschatologiczny. (…) Jest to odczytanie historii w świetle Ewangelii, które ma doniosłe znaczenie. Odniesienie eschatologiczne mówi bowiem o tym, że życie ludzkie ma sens i że mają też sens dzieje narodów. (…) Czy istnieje eschatologia narodu? Naród ma sens wyłącznie historyczny, eschatologiczne jest natomiast powołanie człowieka. Ono jednak rzutuje w jakiś sposób na dzieje narodów”. 

Spróbujmy to wyjaśnić na przykładzie wymienionych wyżej trzech historycznych wydarzeń. W dalszej części Pamięci i tożsamości padają słowa refleksji nad chrztem Polski. Dla papieża jest to wydarzenie bez precedensu: „Mówiąc bowiem o chrzcie, nie mamy na myśli tylko sakramentu chrześcijańskiej inicjacji przyjętego przez pierwszego historycznego władcę Polski, ale też wydarzenie, które było decydujące dla powstania narodu i dla ukształtowania się jego chrześcijańskiej tożsamości. W tym znaczeniu data chrztu Polski jest datą przełomową. Polska jako naród wychodzi wówczas z własnej dziejowej prehistorii, a zaczyna istnieć historycznie”. 

Dla Karola Wojtyły Polska tym się różni od innych narodów kontynentu, że jej chrzest stał się niejako aktem tworzącym naród. W czasach pogańskich mięliśmy plemiona: Polan, Wiślan, Mazowszan, Ślężan. Po chrzcie mamy Polskę i Polaków. To tak jakby łaska sakramentu miała siłę twórczą budowania narodowej wspólnoty. Dodajmy: wspólnoty, która trwa przeszło tysiąc lat wbrew niełatwym wyrokom losu. Czy jest w tym zawarte jakieś zadanie? Jakaś prawda o nas samych?

Kolejne wydarzenie – śmierć św. Stanisława. Dla Wojtyły to historia, która odsłania prawdę o roli Kościoła w naszych dziejach. Opowiada o biskupie, który zapłacił śmiercią za występowanie przed władcą (tyranem?) w obronie ładu moralnego, w obronie uciskanych poddanych. Biskupa, który czując się częścią narodu, stał się jego rzecznikiem. Prawda ta dla przyszłego papieża była ważnym drogowskazem płynącym z otchłani dziejów. Najobszerniej wypowiedział się na ten temat w ostatnim utworze literackim napisanym przed konklawe w 1978 roku – poemacie Stanisław: 

Fragment, który brzmi jak manifest, tłumaczy, dlaczego historia Polaków jest tak splątana („związana”) z Kościołem, tłumaczy również, jaki to ma duchowy sens. 

Trzecie wydarzenie, jakim jest obrona Jasnej Góry, podkreśla istnienie nierozerwalnego związku pomiędzy nadwiślańskim narodem a Matką Odkupiciela. Nie jest to jedyny przykład tego związku w naszej historii, Wojtyła wymienia ich wiele: od pieśni Bogurodzica, której autorstwo bywa przypisywane św. Wojciechowi, aż po bitwę warszawską 1920 roku. Jednak przykład z potopu szwedzkiego jest dla niego wyjątkowo interesujący, ponieważ zupełnie niespodziewanie odmienił oblicze wyznaniowe Pierwszej Rzeczpospolitej. Ta interpretacja została przedstawiona przez papieża Jana Pawła II w 1993 roku w czasie watykańskiego spotkania z polskimi biskupami: „Zdajemy sobie sprawę z tego, że ta obrona (Jasnej Góry – przyp. Piotr Strasz) miała charakter cudu, czyli znaku. Zdajemy sobie sprawę z tego również, na jakim podłożu ten znak się dokonał, chociaż już przedtem, w związku z reformacją na Zachodzie pewne grupy elity narodowej, najwyżej postawieni w społeczeństwie odchodzili do nowinek i było ich sporo. Historycy mówią, że w pewnym okresie w Senacie katoliccy senatorzy mieli tylko lekką przewagę, A potem to wszystko zaczęło się odkształcać z powrotem i obrona Jasnej Góry stała się tutaj momentem przełomowym. W jednym wydarzeniu dokonały się równocześnie dwa procesy, to znaczy obrona naszej suwerenności jako narodu i państwa i obrona naszej tożsamości we wspólnocie wielkiej Kościoła katolickiego związanego z Piotrem. To jest początek, to jest ten pierwszy znak. Potem tych znaków było wiele”.

Wielokrotnie wspominane w cytatach słowo „znaki” (Magnalia Dei) jest dla zrozumienia działań Karola Wojtyły kluczowe. Wracamy tu do teologii historii. Jej przedstawiciele byli przekonani, że Bóg pozostawia człowiekowi znaki. Są nimi momenty przełomowe w dziejach narodów. Te znaki są jednocześnie kluczem do zrozumienia historii (tzw. kluczem hermeneutycznym). Wprawdzie odnoszą się one do zbiorowości, jednak odczytywane we właściwy sposób pomagają zrozumieć prawdę również o jednostce, jej powołaniu. To powołanie często realizuje się we wspólnocie: rodzinnej, narodowej (uznawanych przez Kościół za naturalne) czy jakiejkolwiek innej. Taka interpretacja pojawia się w trakcie słynnej homilii na placu Zwycięstwa w 1979 roku: „Dzieje narodu są przede wszystkim dziejami ludzi. A dzieje każdego człowieka toczą się w Jezusie Chrystusie. W Nim stają się dziejami zbawienia”. Bez takiego założenia trudno nam będzie zrozumieć wiele późniejszych działań papieża Jana Pawła II, takich jak chociażby obchody Roku Wielkiego Jubileuszu 2000 lat chrześcijaństwa.